Δημόκριτος ο Αβδηρίτης

Ευάγ. Σταμάτης

 

Φιλόσοφος της αρχαιότητος, γεννη­θείς εις τα Άβδηρα της Θράκης μεταξύ των ετών 470-460 π.Χ. Ό,τι γνωρίζομεν περί του Δημοκρίτου του Αβδηρίτη οφείλεται κυρίως εις τον πολύ μεταγενέστερον τούτου συγγραφέα των βίων των φιλοσό­φων Διογένην τον Λα­έρτιον. Και άλλαι ό­μως ελάχισται μαρτυρίαι εκ σωζόμενων α­ποσπασμάτων αρχαίων συγγραφέων μας παρέχουν στοιχεία περί της ζωής και των έργων του Δημοκρίτου. Εκ των σωζόμενων πληροφοριών δεν είναι δυνατόν να μορφωθή σαφής γνώμη περί του βίου και του έργου του Δημοκρίτου διότι εις τας διασωθείσας ειδή­σεις υπάρχουν ενίοτε αντιθέσεις και αντιφά­σεις. Παρά ταύτα όμως δι' εν πράγμα δεν υπάρχει αντίθεσίς τις ή αντίφασις: ως προς το ότι δηλαδή ο Δημόκριτος ήτο μία μεγαλοφυΐα.

Παραθέτομεν περί τούτου ό,τι αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος: Ο Δημόκριτος ο Α­βδηρίτης ήτο υιός του Ηγησιστράτου ή του Αθηνοκρίτου ή, κατ' άλλους, του Δαμασίππου· μερικοί μάλιστα υποστηρίζουν ότι κατήγετο   εκ   Μιλήτου.

Ούτος ήκουσε μαθήματα μερικών μάγων και Χαλδαίων, τους οποίους αφήκεν ο Ξέρξης εις την πατρίδα του ως επόπτας όταν διήρχετο εκείθεν. Από τους μάγους και τους Χαλδαίους έμαθεν, ενώ ακόμη ήτο εις παιδικήν η­λικίαν, θεολογίαν και αστρολογίαν. Κατόπιν έγινε μαθητής του Λευκίππου και του Αναξαγόρου του τελευταίου τούτου ήτο 40 έτη νεώτερος. (Είναι αυτονόητον ότι αι πληροφορίαι περί μαθητείας του Δημοκρίτου πλησίον ξένων σοφών προέρχονται εκ μεταγενεστέρων και είναι όλως αναξιόπιστοι και αναληθείς). Οι συγγραφείς Δημήτριος και Αντισθένης ανα­φέρουν ότι επεσκέφθη την Αίγυπτον, όπου εδιδάχθη γεωμε­τρίαν, την Περσίαν (τους Χαλδαίους), την Ερυθράν θάλασ­σαν, όπου ήκουσε μαθήματα από τους γυμνοσοφιστάς, τας Ινδίας και την Αιθιοπίαν. Επίσης οι ίδιοι συγγραφείς ανα­φέρουν ότι είχεν άλλους δύο αδελφούς και ότι διένειμαν ού­τοι την πατρικήν περιουσίαν, του Δημοκρίτου λαβόντος το μικρότερον, εις μετρητά όμως, μέρος αυτής, προκειμένου δια των χρημάτων τούτων να επιχείρηση ούτος το ταξίδιόν του. Ο Δημήτριος προσθέτει ότι το μερίδιον τού Δημοκρίτου ανήλθεν εις 100 τάλαντα, τα οποία εξώδευσεν όλα κατά το ταξίδιόν του. Ο ίδιος αναφέρει ότι, ως νομίζεται, επεσκέ­φθη και τας Αθήνας. Επειδή από το σχετικόν χωρίον του Δημητρίου (κατά τον Λαέρτιον) έχει δημιουργηθή σύγχυσις σχετικώς,  προς τον  Δημόκριτον,   αναγράφομεν  επί  λέξεί  τους λόγους του Διογένους του Λαέρτιου:

«Δοκεῖ δὲ φησὶ (ὁ Δη­μήτριος) καὶ Ἁθήναζε ἐλθεῖν καὶ μὴ σπουδάσαι γνωσθῆναι δόξης καταφρονῶν καὶ εἰδέναι μὲν Σωκράτη, ἀγνοεῖσθαι δὲ ὑπ' αὐτοῦ· ἦλθον γὰρ, φησίν, εἰς Ἀθῆνας καὶ οὔ τις μὲ ἔγνωκεν»

 (φαίνεται δε, λέγει, ότι επεσκέφθη και τας Αθήνας και ότι δεν ενδιεφέρθη να γίνη γνωστός, καταφρονών την δόξαν, και ότι εγνώρισε μεν τον Σωκράτην ηγνοείτο όμως υπ' αυτού διότι, λέγουν ότι είπεν, ήλθον εις τας Αθήνας και ου­δείς με εγνώρισε). Δηλαδή κατώρθωσε να παραμείνη άγνω­στος τη βουλήσει του και δεν είναι αληθές ότι περιεφρονήθη ως υλιστής, ως κάκιστα πιστεύεται μέχρι σήμερον εκ κακής ερμηνείας του σχετικού   χωρίου.

Εν συνεχεία λέγει ο Λαέρτιος, το έργον το αποδιδόμενον εις τον Πλάτωνα: «Ἀντερασταὶ» είναι γνήσιον τότε κατά τον Θράσυλλον, εκδότην των συγγραμμάτων του Πλά­τωνος (ζήσαντα επί της εποχής του αυτοκράτορας Τιβερίου) το τρίτον πρόσωπον, το μη επονομαζόμενον, είναι ο Δημό­κριτος, όστις διελέγετο προς τον Σωκράτην περί φιλοσοφί­ας. Ήτο δε εις την φιλοσοφίαν πένταθλος· διότι εγνώριζε φυσικά, ηθικά, μαθηματικά, εγκυκλίους λόγους και είχε πείραν  όλων   των  τεχνών.

Ο Δημήτριος ο Φαληρεύς υποστηρίζει ότι ο Δημόκριτος δεν επεσκέφθη τας Αθήνας και θεωρεί τούτο ως απόδειξιν της αρετής του Δημοκρίτου, ο όποιος «ὑπερεφρόνησε τοσαύτης πό­λεως», μη επιθυμών να λάθη δόξαν εκ της πόλεως, άλλά δια τής αξίας του, να δώση δόξαν, εις οιανδήποτε πόλιν και αν έμενε.

Ο Θράσυλλος λέγει ότι ήτο οπαδός του Πυθαγόρου και των Πυθαγορικών. Ο Αντισθένης ισχυρίζεται περί του Δημοκρίτου ότι, όταν επέστρεψεν από το επιστημονικόν ταξίδιόν του, ετρέφετο από τον αδελφόν του Δάμασον. Επειδή όμως, σύμφωνα με τον νόμον των Αβδήρων, ο καταναλίσκων την πα­τρικήν περιουσίαν δεν εδικαιούτο ταφής εις τα Άβδηρα, ο Δημόκριτος ανέγνωσεν εις τους συμπολίτας του το έργον του «Μέγας Διάκοσμος», το σπουδαιότερον των συγγραμμάτων του και ούτω εγένετο δι' αυτόν εξαίρεσις. Επί πλέον δε έλαβε δια το έργον του αυτό 500 τάλαντα και εστήθησαν προς τι­μήν του εις την πατρίδα του χάλκινοι ανδριάντες του και όταν απέθανεν   ετάφη   δημοσία δαπάνη.

Ο Αριστόξενος λέγει ότι ο Πλάτων κάποτε ηθέλησε να καύση τα συγγράμματα του Δημοκρίτου, όσα ηδυνήθη να συλλέξη, και ότι οι πυθαγόρειοι Αμυκλάς και Κλεινίας τον απέτρεψαν, λέγοντες ότι δεν θα φέρη κανένα αποτέλεσμα, επειδή  πολλοί άλλοι έχουν τα συγγράμματα του Δημοκρίτου.

Ο Πλάτων ουδαμού εις τα έργα του μνημονεύει τον Δη­μόκριτον, ουδέ εις τας περιπτώσεις εις τας οποίας θα έπρεπε να τον αντίκρουση, διότι εγνώριζεν ότι θα είχε να αγωνισθή προς τον άριστον εκ των φιλοσόφων. Εν συνεχεία ο Αριστό­ξενος λέγει ότι το έργον του Δημοκρίτου «Μικρός Διάκο­σμος» συνετάχθη 730 έτη μετά την άλωσιν της   Τροίας.

Ο Έρμιππος λέγει ότι ο Δημόκριτος απέθανεν εις ηλι­κίαν 109 ετών και μάλιστα κατά τον έξης τρόπον «Υπέργηρως ων ήτο ετοιμοθάνατος. Η αδελφή του ελυπείτο πολύ, διότι ο θάνατος του αδελφού της θα συνέβαινε κατά την εορτήν των θεσμοφορίων, οπότε αύτη θα εξηναγκάζετο εκ του θα­νάτου τούτου να μη εκτέλεση τα θρησκευτικά της καθήκοντα. Ο Δημόκριτος είπεν εις την αδελφήν του να έχη θάρρος και να του προσκομίζη καθημερινώς θερμούς άρτους. Φέρων τους θερμούς αυτούς άρτους εις την ρίνα του και αναπνέων τους θερμούς ατμούς, εκρατήθη τρεις ημέρας ακόμη εις την ζωήν, έως ότου παρήλθεν η εορτή των θεσμοφορίων». Εν συνέχεια ο Έρμιππος παραθέτει τους έξης στίχους:

«Καὶ τὶς ἔφυ σοφὸς ὦδε, τὶς ἔργον ἔρεξε τοσούτον,

ὅσσον ὁ παντοδαής ἤνυσε Δημόκριτος:

 Ὅς θάνατον παριόντα τρί’ ἥματα δώμασιν ἔσχεν

 Καὶ θερμοῖς ἄρτων ἄσθμασιν ἔξένισεν».

(Ποιός εγέννηθη εδώ τόσον σοφός, ποίος έπραξε τοιούτον έργον ωσάν αυτό το οποίον εξετέλεσεν ο παντογνώστης Δη­μόκριτος; ο όποιος, τον θάνατον ελθόντα, τον εκράτησεν επί τρεις ημέρας εις τα δωμάτιά του, προσφέρων εις αυτόν ως φιλοξενίαν  αναπνοάς  θερμών  άρτων;).

Διασώζονται ακόμη διάφοροι λεπτομέρειαι του βίου του Δημοκρίτου υπό διαφόρων συγγραφέων, μεταγενστέρων του Διογένους  του  Λαέρτιου.

Κατά τον Σουΐδαν, όταν ο Δημόκριτος επανήλθεν εκ του επιστημονικού του ταξιδιού εις Άβδηρα, συνέζησε με τους αδελφούς αυτού, τον Ηρόδοτον και τον Δαμάστην, εγένετο άρχων των Αβδήρων και εις την σχολήν την οποίαν διηύθυνεν είχε μαθητάς μεταξύ άλλων τον μαθηματικόν Μητρόδωρο εκ Χίου και τον περίφημον γενόμενον ιατρόν Ιπποκράτη. Ωνο­μάζετο δε ο Δημόκριτος Σοφία και Γελασίνος. Σοφία μεν δια την παντογνωσίαν του, Γελασίνος δε «διὰ τὸ γελᾶν πρὸς τὸ κενόσπουδον τῶν  ἀνθρώπων».

Κατά τον Αιλιανόν «Δημόκριτον τὸν Ἀβδηρίτην λόγος ἔχει τὰ τε ἄλλα γενέσθαι σοφόν καὶ δὴ καὶ ἐπιθυμῆσαι λαθεῖν». (Λέγεται διά τον Δημόκριτον τον Αβδηρίτην, ότι ήτο κατά τα άλλα σοφός και μάλιστα ότι επεθύμει να ζη άγνωστος μεταξύ  των   ανθρώπων).

Και εκ δευτέρας δηλ. πηγής μετά τον Λαέρτιον, βεβαιούται ότι  ο Δημόκριτος ηρέσκετο να διάγη  άγνωστος.

Περί των έργων του Δημοκρίτου ο Διογένης ο Λαέρτιος μάς πληροφορεί ότι ο Θράσυλλος κατέταξεν αυτά εις τετραλογίας, όπως έκαμεν ούτος και δια τα έργα του Πλάτωνος. Εκ τούτων είναι :

Ηθικά:

 Ι.  —   1)   «Πυθαγόρης»,  2)   «Περὶ  τῆς τοῦ  σοφοῦ διαθέσεως», 3) «Περὶ τῶν ἑν Ἄδου», 4) «Τριτογένεια (δηλαδή   τρία πράγματα διέπουν τα ανθρώπινα).

II. · — 1) «Περὶ ἀνδραγαθίας ή περῖ ἀρετής», 2)  Ἀμαλθείης κὲρας», 3) «Περὶ εὐθυμίης», 4)' «Ὑπομνημάτων ήθικών ἡ  γὰρ  Εύεστὼ. . .   οὐχ εύρίσκεται».

Φυσικά:

III. — 1) «Μέγας διάκοσμος» (ο όποιος κα­τά τους μαθητάς του Θεοφράστου είναι έργον του Λευκίππου), 2) «Μικρὸς διάκοσμος», 3) «Κοσμογραφία», 4) «Περὶ τῶν πλανήτων».

IV.  —  1)   «Περὶ φύσεως» πρώτον, 2)  «Περὶ ανθρώπου φύσιως»  (ή περί σαρκός) δεύτερον,  3) «Περὶ  νοῦ», 4) «Περὶ  αἰσθησίων   (ταὐτὰ  τινες   ὁμοῦ   γράφοντες   περὶ   ψυχῆς   ἐπιγράφουσι)».

V.  —   1)   «Περὶ  χυμῶν»,  2)   «Περὶ  χροῶν»,  3)   «Περὶ  τῶν διαφερόντων ρυσμῶν»,   4)   «Περὶ ἀμειψιρυσμιῶν».

VI.   —   1)    Κρατυντήρια   (ὅπερ ἐστὶ έπικριτικὰ τῶν προειρημένων)»,   2)   «Περὶ   εἰδώλων  ἤ  περὶ Προνοίας»,   3)   «Περὶ λογικῶν  κανὼν  α  β γ»,  4)   «Ἀπορημάτων».

Ασύντακτα έργα:

1) «Αἰτίαι οὐράνιαι», 2) «Αίτὶοι άέριοι», 3) «Αίτὶαι ἐπίπεδοι», 4) «Αἰτὶαι περὶ πυρὸς καὶ τὼν έν πυρί», 5) «Αἰτίαι περὶ φωνῶν», 6) «Αἰτίαι περὶ σπερ­μάτων καὶ φυτῶν και καρπῶν», 7) «Αὶτίαι περὶ ζώων α β γ», 8)    «Αἰτίαι   σύμμικτοι»,   9)    «Περί   τῆς   λίθου».

(Κατά την γνώμην πολλών μελετητών των αποσπασμάτων τωναφορώντων τον Δημόκριτον, τ^΄ ανωτέρω έργα του ανα­φέρονται εις : 1) την ουράνιον μηχανικήν, 2) την αεροστατικήν, 3) την στατικήν, 4) την θερμότητα και θερμοδυναμικήν, 5) την ακουστικήν, 6) την βιολογίαν, 7) την ζωολογίαν, 8) ανάμικτα,  9)   την  ορυκτολογίαν).

Μαθηματικά.

VII : — 1) «Περὶ διαφορῆς γνώμης ἥ περὶ ψαύσιος (επαφής) κύκλου καὶ σφαίρας», 2) «Περὶ γεωμετρίης»,   3)   «Γεωμετρικῶν»,   4)   «Άριθμοί».

VIII : — 1 ) «Περὶ ἀλόγων γραμμῶν καὶ ναστῶν α β», 2) «Ἐκπετάσματα», 3) «Μέγας ἐνιαυτός ἤ Άστρονομίη, παράπηγμα»,   4)   «Ἅμιλλα   κλεψύδραι(;)».

IX: — 1) «Ούρανογραφία», 2) «Γεωγραφία», 3) Πολογραφία»,   4)   «Ἀκτινογραφία».

Μουσικά.

Χ: — 1) «Περὶ ρυθμῶν καὶ ἁρμονίας», 2) «Περὶ ποιήσεως», 3) «Περὶ καλλοσύνης ἐπῶν», 4) «Περὶ εύφώνων   καὶ   δυσφώνων  γραμμάτων».

XI: — 1) «Περὶ Ὁμὴρου ἤ ὀρθοεπείας καὶ γλωσςῶν», 2)   «Περὶ  άοιδῆς»,  3)   «Περὶ   ρημάτων»,  4)   «Ὀνομαστικών».

Τεχνικά. XII: — 1) «Πρόγνωσις», 2) «Περὶ διαίτης ἤ διαιτητικόν», 3) «Ἰατρική γνώμη», 4) «Αἰτίαι περἰ ἀκαιριῶν καὶ ἐπικαιριῶν».

XIII:— 1) «Περὶ γεωργίας ἤ γεωμετρικόν», 2) «Περὶ ζωγρα­φὶας»,   3)   «Τακτικόν»,  4)   «Ὁπλομαχικόν».

Μερικοί, κατά τόν Δ. Λαέρτιον, αποδίδουν εις τον Δημό­κριτον και τα έξης έργα : 1) «Περὶ τῶν ἐν Βαβυλῶνι ἱερῶν γραμμάτων», 2) «Περὶ τῶν ἐν Μερόῃ», 3) «Ὠκεανοῦ περί­πλους», 4) «Περὶ ἱστορίας», 5) «Χαλδαϊκός λόγος», 6) «Φρύγιος λόγος», 7) «Περὶ πυρετοῦ καὶ τῶν ἀπὸ νόσου βησσόντων»,   8)   «Νομικά αἴτια»,  9)   «Χερνικά(;) ἤ προβλήματα».

Πάν ό,τι άλλο αναφέρεται ως έργον του Δημοκρίτου δεν ανήκει εις αυτόν.

Διδασκαλία του Δημοκρίτου.

Έκτος διασωζομένων ελαχίστων αποσπασμάτων εξ έργων του Δημοκρίτου, λαμβάνομεν γνώσιν της διδασκαλίας του και των θεωριών του εκ χωρίων έργων του Αριστοτέλους, του Θεοφράστου, του Ερμίππου, του Θρασύλλου, του Ιππολύ­του, του Πλουτάρχου, του Γαληνού και διαφόρων σχολιαστών, όπως  του   Σιμπλικίου  και  άλλων.

Η ατομική θεωρία του Δημοκρίτου κατά τον Διογ. Λα­έρτιον: «Όλα τα πράγματα αποτελούνται από υλικά άτομα και κενόν. Υπάρχουν άπειροι κόσμοι οίτινες έχουν γέννησιν και υπόκεινται εις φθοράν. Τίποτε δεν γίνεται εκ του μη όντος και τί­ποτε δεν καταστρέφεται, ώστε να γίνη μηδέν (μηδέν τε ἐκ τοῦ μὴ ὄντος γίνεσθαι μηδέ εἰς τὸ μὴ ὄν φθείρεσθαι). Τα άτομα είναι ά­πειρα κατά το πλήθος, έχουν απειρίαν σχημάτων, δια στροβιλι­σμού δε έρχονται τα μεν εις επαφήν προς τα δε και ούτω γεν­νώνται ενώσεις, όπως το πυρ, το ύδωρ, ο αήρ, η γη διότι και ταύτα αποτελούνται εξ ατομικών τίνων συστημάτων, δηλ. εκ διαφόρων ατόμων, άτινα είναι αναλλοίωτα. Και ο ήλιος και η σελήνη αποτελούνται εκ τοιούτων ατόμων, ομοίως δε και η ψυχή του ανθρώπου (αποτελείται εκ ψυχικών ατόμων)· ο νους και η ψυχή είναι το ίδιον πράγμα. Οι άνθρωποι βλέπουν τα αντικείμενα επειδή εμπίπτουν εις τους οφθαλμούς των τα είδωλα των αντικειμένων. Τα πάντα γίνονται κατ' ανάγκην. Ο στρό­βιλος (ή στροβιλισμός) είναι η αιτία τής γενέσεως των πάν­των, ην καλεί Ανάγκην. Ως ύψιστον αγαθόν της ανθρωπινής ζωής δέχεται ο Δημόκριτος την ευθυμίαν, ην καλεί Ευεστώ, (ίσταμαι καλώς, έχω καλώς) και η οποία δεν ταυτίζεται με την ηδονήν, άλλα σημαίνει την κατάστασιν εκείνην, καθ' ην η ψυχή διάγει γαληνώς και ευσταθώς, μη ταρασσαμένη υπό ουδενός φόβου ή δεισιδαιμονίας ή άλλου τινός πάθους».

Ο   σχολιαστής των έργων του  Αριστοτέλους   Σιμπλίκιος, παρέχει επίσης ερμηνείαν της ατομικής θεωρίας του Δημοκρίτου, ην, ως λέγει, συνάγει πλην άλλων και εκ διαφόρων χωρίων έργων του Αριστοτέλους, ένθα μνημονεύεται ο Δη­μόκριτος. Κατά τούτον λοιπόν, ο Δημόκριτος φρονεί ότι τα σώματα αποτελούνται εξ ατόμων άτινα είναι άπειρα το πλήθος και τα όποια έχουν απειρίαν σχημάτων. Ταύτα είναι πολύ μικρά και δεν εμπίπτουν εις τας αισθήσεις μας. Μετα­ξύ των ατόμων υπάρχει κενόν διάστημα. Τα άτομα συντιθέ­μενα κατά διαφόρους τρόπους γεννώσι τα διάφορα σώματα. Γίνεται δε η σύνθεσις αύτη δια στροβιλισμού. Η γένεσις (είτε ζωικού οργανισμού, είτε φυτικού είτε εν γένει κόσμου τίνος) είναι κατά διαφόρους τρόπους ένωσις ατόμων.

Η καταστροφή τούτων είναι διαχωρισμός των ατόμων. Η γένεσις είτε ζωικού οργανισμού είτε κόσμου τινός είναι, κατά τον Δημόκριτον, άλλοίωσις. Ο μαθητής του Αριστοτέλρυς και διάδοχος εις την διεύθυνσιν της σχολής του Θεόφραστος, αναφέρει αρκετάς λεπτομέρειας περί των θεωριών του Δημοκρίτου επί φυσικών εν γένει ζητημάτων, όπως π.χ.: τι είναι βαρύ - κούφον, μαλακόν - σκληρόν, θερμόν - ψυχρόν, γλυκύ - πικρόν, λευκόν - μέλαν κλπ., ως επίσης θεωρίαν του Δημοκρίτου περί ακουστικής και περί οράσεως. Αξίζει να μνημονευθή η έξης περικοπή του Θεοφράστου εξ ης λαμβά­νομεν γνώσιν της αντιθέσεως των θεωριών του Δημοκρίτου προς τας θεωρίας του Πλάτωνος: «Δημόκριτος δὲ καὶ Πλά­των, ἐπὶ πλεῖστον εἰσὶν ἡμμένοι, καθ' ἑκαστον γὰρ ἀφορίζουσι πλὴν ὁ μὲν οὐκ' ἀποστερῶν τῶν αἰσθητῶν τὴν φύσιν, Δημόκριτος δὲ πάντα πάθη τῆς αἰσθήσεως ποιῶν. Δημόκρι­τος μὲν οὖν οὐχ ὁμοίως λέγει περὶ πάντων, ἀλλὰ τὰ μὲν τοῖς μεγέθεσι τὰ δὲ τοῖς σχήμασιν, ἔνια δὲ τάξει καὶ θέσει διορίζει. Πλάτων δὲ σχεδόν ἅπαντά πρὸς τὰ πάθη καὶ τὴν αἴσθησιν ἀποδίδωσιν. Ὥστε δόξειεν ἄν ἑκάτερος ἐναντίως τῇ ὑποθέσει λέγειν, ὁ μὲν γὰρ πάθη ποιῶν τῆς αἰσθήσεως καθ' αὑτὰ διορίζει τὴν φύσιν' ὁ δὲ καθ' αὑτὰ ποιῶν ταῖς οὑσίαις πρὸς τὰ πάθη τῆς αίἱσθήσεως ἀποδίδωσι» (ο δε Δημόκριτος και ο Πλάτων έχουν επιληφθή εις μεγίστην έκτασιν (της εξε­τάσεως του προβλήματος του αναφερομένου εις την φύσιν των αισθητών), διότι δίδουν ορισμούς αναφερομένους εις εν έκαστον είδος εκ των αισθητών. Αλλ' ο μεν Πλάτων κάμνει την εξέτασιν αυτήν χωρίς ν' αποστερή τα αισθητά από την πραγματικήν των υπόστασιν, ο δε Δημόκριτος κάμνει τού­το θεωρών όλα τα αισθητά εξηρτημένα εκ των αλλοιώσεων οίτινες επισυμβαίνουν εις τας αισθήσεις. Ο μεν Δημόκριτος οπωσδήποτε δεν έχει την αυτήν γνώμην ως προς όλα τα αι­σθητά, αλλά άλλα μεν τα καθορίζει επί τη βάσει των μεγε­θών, αλλά δε επί τη βάσει των σχημάτων, μερικά δε επί τη βάσει της τάξεως και θέσεως. Ο δε Πλάτων ερμηνεύει όλα τα αισθητά, λαμβάνων υπ' όψιν τας (υποκειμενικός) αλλοιώσεις και τα δεδομένα της αισθήσεως. Ώστε έκαστος εκ των δύο δύναται να δώση την εντύπωσιν ότι φθάνει εις συμ­περάσματα αντιτιθέμενα με τας βασικάς προϋποθέσεις του συστήματός του. Δηλαδή, ο μεν Δημόκριτος καίτοι θεωρεί τα αισθητά ως εξηρτημένα εκ των αλλοιώσεων των αισθή­σεων (δηλαδή υποκειμενικά) καθορίζει όμως τας ιδιότητας εις τας όποιας αποδίδει καθ' αυτό ύπαρξιν (δηλαδή ουχί υποκειμενικήν, αλλά αντικειμενικήν). Ο δε Πλάτων ενώ πα­ραδέχεται ύπαρξιν καθαυτό όντων (δηλ. των ιδεών), τα ερμη­νεύει σχετίζων αύτα προς τας αλλοιώσεις της αίσθήσεως).

Η αυθεντικωτέρα διατύπωσις των θεωριών του Δημοκρίτου συνάγεται εκ χωρίων έργων του Αριστοτέλους. Κατά ταύτα, υπάρχουν πλείστα οντά μη τεμνόμενα (άτομα). Μεταξύ τούτων υπάρχει το κενόν. Την ύπαρξιν του κενούς την στηρίζει:

1) Εις το γεγονός ότι η κίνησις άνευ υπάρξεως κε­νού χώιρου είναι αδύνατος.

2) Η συμπύκνωσις και αραίωσις καθίστανται δύναται μόνον με την ύπαρξιν καινού χώ­ρου.

3) Η αύξησις στηρίζεται εις την είσοδον της τροφής εις κενούς χώρους του σώματος.

Εις τα άτομα διακρίνομεν τρία πράγματα:

1) Σχήμα (όνομαζόμενον ρυσμός), τάξιν (ονομαζομένην υπό των ατομιστών διαθιγήν) και θέσιν (ονομαζομένην υπό των ατομιστών τροπήν). Περί τής αίτιας τής γενέσεως των ατόμων και των ιδιοτήτων των δεν δυνά­μεθα να έχωμεν γνώμην διότι είναι ταύτα αιώνια, δηλαδή α­ναίτια.

Τα άτομα όμως έχουν διάφορον βάρος. Εις τόπον τινά του απείρου συνεκεντρώθησαν κατ' ανάγκην διάφορα άτομα, ερ­χόμενα εκ διαφόρων διευθύνσεων, εδημιουργήθη ούτω στροβι­λισμός (δίνη), όστις ευρυνόμενος συνεχώς επροκάλεσε την γένεσιν διαφόρων κόσμων. Κατά τον στροβιλισμόν τούτον των ατόμων εσχηματίσθησαν μεγαλύτερα σύνθετα σώματα και ολόκληρος κόσμος. Προ απείρου χρόνου γεννώνται και καταστρέφονται κόσμοι, οίτινες είναι όμοιοι ή ανόμοιοι προς τον κόσμον τον όποιον γνωρίζει ο άνθρωπος. Η ψυχή απο­τελείται από λεπτότατα στρογγυλά άτομα. Μεταξύ των δύο ψυχικών ατόμων υφίσταται τρίτον το όποιον προκαλεί, κίνη­σιν. Εις ιδιαίτερα όργανα ασκούν τα άτομα ιδιαιτέρας λει­τουργίας· ούτω ο εγκέφαλος είναι η έδρα του σκέπτεσθαι, η καρδία είναι η έδρα ταυ θυμού, το ήπαρ η έδρα της επιθυ­μίας. Δια της εισπνοής εισάγομεν εις τον οργανισμόν ψυχι­κά άτομα, ενώ δια τής εκπνοής εξάγομεν τοιαύτα εις τον α­έρα. Εφ' όσον  υφίσταται τοιαύτη λειτουργία, υπάρχει ζωή.

Τέλος σημειούμεν εν σχέσει με την ηθικήν διδασκαλίαν του  Δημοκρίτου ότι σώζονται αρκετά τούτου αποφθέγματα.

Κατά τας νεωτέρας έρευνας, αι θεωρίαι του Δημοκρίτου έσχον μεγάλην επίδρασιν εις την εξέλιξιν των επιστημονικών και φιλοσοφικών ιδεών. Υπεστηρίχθη όμως η γνώμη ότι αι γενικαί θεωρίαι του Δημοκρίτου περί ατόμων ιδίως,   οφείλονται εις τον διδασκαλον αυτού (πιθανώτατα) και συμπολίτην Λεύκιππον, ενώ αι ηθικαί διδασκαλίαι του οφείλονται εν τίνι μέτρω εις τον Πρωταγόραν. (Την άντίληψιν ταύτην ύπεστήριξεν ο Γερμανός  φιλόλογος Κ. Ράϊνχαρτ).